म्ह: पूजा गर्दा आफूले आफ्नै शरीरको तान्त्रिक विधिबाट पूजा गरिन्छ । यस क्रममा वर्षभरि चोट नलागोस्, बिरामी नभइयोस्, सुखशान्ति प्राप्त होस् भनेर कामना गरिन्छ । त्यसैले परिवारका सबै सदस्य एकैस्थानमा भेला भएर सामूहिक पूजा गर्छन् ।

काठमाडौँ — शुक्रबारदेखि नेपाल संवत् नयाँ वर्ष ११४२ सुरू भएको छ । तिथि मितिको आधारमा यो संवत् कार्तिक शुक्ल पक्षको प्रतिपदादेखि सुरू हुन्छ । यो चन्द्रमासमा आधारित छ । यो संवत्‌को सबैभन्दा ठूलो विशेषता भन्नु नै यो नेपालको मौलिक संस्कृति र परम्परासँग भिजेको छ । यो नेपालको मौलिक संवत् पनि हो । यसमै आधारित रहेर नेपालका लगभग सबै चाडपर्व, जात्रा र उत्सव निश्चित गरिन्छ र त्यसैअनुसार मनाइन्छ पनि । अझ शुभसाइत हेर्नुपर्ने हो भने पनि नेपाल संवत् आधारमा तय गरिन्छ । नेपालका लगभग प्रत्येक पर्व, रितिथिति यसैमा आधारित हुने हुँदा पनि जनप्रचलनबाट भने हराएन । पछिल्लो समय यसलाई नेपालकै मौलिक संवत् मानेर यसको प्रयोग र प्रचार बढ्दो छ । केही समयअघिसम्म नेवार जातिले मनाउने विशेष पर्वको रूपमा यसको व्याख्या गर्ने गरिन्थ्यो । तर, अचेल यस्तो रहेन । यो संवत् एक खास वर्गको घेरा तोडेर सबै नेपालीको मौलिक संवत् हुने क्रममा छ ।

लक्ष्मीपूजाको भोलिपल्ट नै नेपाल संवत्काे नयाँ वर्ष सुरू हुन्छ । यस अवसरमा एकआपसमा शुभकामना आदानप्रदान गरिन्छ । यो दिनको अर्को विशेषता पनि छ । त्यो हो यही दिन नेवार समुदायमा मनाइने विशिष्ट म्ह: पूजा । सांस्कृतिक दृष्टिकोणले नेपाल संवत् सुरू भएको दिन नेवार समुदायमा ‘म्ह: पूजा’ गर्ने चलन छ । म्ह: पूजा नेपाल भाषाको शब्दावली हो र यसको अर्थ हुन्छ, शरीर पूजा । ‘म्ह:’ को अर्थ शरीर हो । त्यसैले शरीरको पूजा नै म्ह: पूजा हो ।

नयाँ वर्षको पहिलो दिन आफ्नै शरीरलाई पूजा गर्ने परम्परा आफैमा विशिष्ट र मौलिक मान्न सकिन्छ । यसलाई विशेषतः काठमाडौं उपत्यकामा ठूलो उत्साह र भावनाले मनाइने गरिन्छ । अचेल यो क्रम पनि बढ्दो छ । म्ह: पूजा गर्ने क्रममा केही निश्चित परम्परालाई भने पछ्याउने काम हुन्छ । म्ह: पूजाको दिन बिहान सबेरै उठेर नुहाउने काम हुन्छ । कम्तीमा पनि राम्रोसँग हातमुख धुने चलन छ । सफा लुगा लगाइन्छ, सक्नेले नयाँ लुगा लगाउने गर्छन् ।

सबैभन्दा पहिले घरको कुनै महत्त्वपूर्ण भागमा म्ह: पूजा गर्ने स्थान निश्चित गरिन्छ र त्यसलाई सफासुग्घर राखिन्छ । यस्तै म्ह: पूजाका क्रममा प्रयोग हुने सामग्रीलाई पनि सफा गरिन्छ । गोबरले भुइँ लिप्नु पर्छ । परिवारमा सदस्यको संख्या जति छ, त्यसैअनुसार पूजा सामान र त्यसमा प्रयोग हुने अरू सामग्रीको व्यवस्था गर्नु पर्छ । म्ह: पूजामा प्रयोग हुने सामग्री पनि विशेष हुने गर्छन् । सगुनका लागि विशेषखाले पूजा थालीका रूपमा कोतसलाई प्रयोग गरिन्छ ।

फूलमा सयपत्री, भीमसेनपाती, मखमली र गोदावरी चाहिन्छ । यस्तै पूजाका क्रममा सिन्दुर, अक्षता, नैवेद्य, इता (सानो बत्ती), जजङ्का (जनै) पनि प्रयोग गरिन्छ । सगुनमा हाँसको फूल नै चाहिन्छ । यस्तै सिंगो माछाको आवश्यकता हुन्छ । यी दुई महत्त्वपूर्ण र आवश्यक हुन्छन् । भोजमा भने यस्तै हुनुपर्छ भन्ने हुन्न । त्यो आफूखुसी हुन्छ, विशेषतः आफूले सक्दो अथवा परिवारमा परम्परादेखि कस्तो खाले भोज गरिन्छ, त्यो त्यसैअनुसार हुने गर्छ । भोजमा कसले कति फर्माइस गर्न सक्छन्, त्यसमा पनि भोजको स्वरूप भर पर्छ ।

म्ह: पूजामा आसन पनि उत्तिकै महत्त्वपूर्ण हुन्छ । सूर्य उदय हुने पूर्व अथवा अस्त हुने पश्चिम दिशातिर फर्केर म्ह: पूजा गरिन्छ । त्यसको अर्थ दक्षिण र उत्तर दिशातर्फ फर्केर म्ह: पूजा गरिन्न । यदि स्थानको अभाव अथवा असजिलो छ भने कम्तीमा परिवारको मूलले भए पनि पूर्व अथवा पश्चिम दिशातर्फ फर्केर आसन लगाउने गरिन्छ । विशेषतः घर सानो छ भने यो विधि अपनाइन्छ ।

म्ह: पूजा गर्ने जति परिवारका सदस्य छन्, प्रत्येकको अगाडि जलमण्डल बनाउनु पर्छ, यो अर्को उत्तिकै महत्त्वपूर्ण तथ्य भयो । त्यही जलमण्डलको बीचमा पाँचवटा तेलको चक्का बनाउनु पर्छ । यो चिकंमन्दका रूपमा प्रसिद्ध रहेको छ र यसलाई तेलमण्डल पनि भनिन्छ । त्यस मण्डलको नजिक बस्नेले त्यसमा पनि पूजा गर्ने गर्छन् । परिवारका कोही सदस्य बिरामी छन् अथवा घरबाहिर अथवा विदेशमा छन् भने पनि उनको प्रतिनिधित्व स्वरूप मण्डल बनाइने गरिन्छ । यो म्ह: पूजाको एउटा विशिष्ट पक्ष हो । त्यसैले परिवारका सबै सदस्यका नाममा जलमण्डल बनाउनु परेको हो । पूजाका क्रममा पुरुषले टोपी लगाउँछन् । महिलाले दायाँ हात बाहिर निकालेर पछ्यौरा ओढ्ने गर्छन् । यो परम्परा अहिलेसम्म कायम छ । म्ह: पूजाको दार्शनिक पक्ष पनि उत्तिकै उल्लेखनीय छ । नेवार समुदायमा अधिकांश चाडपर्व र त्यसका पूजा प्रतीकात्मक हुने गर्छन् । यी प्रतीकले विशेष र फरक अर्थ बोक्ने गरेको हुन्छ ।

नेपालीमाझ मङ्गल कामना गर्ने विशिष्ट र मौलिक परम्परा रहेको छ । त्यसैले म्ह: पूजाका बेला मङ्गलका सबै प्रतीक फलफूल, माछा, फूल ग्रहण गर्ने परम्परा रहेको छ । आफ्नो शरीरको पूजा गर्ने यस परम्परामा दार्शनिक पनि पक्ष उत्तिकै कायम रहेको पाइन्छ । म्ह: पूजा गर्दा आफूले आफ्नै शरीरको तान्त्रिक विधिबाट पूजा गरिन्छ र यस क्रममा वर्षभरि चोट नलागोस्, बिरामी नभइयोस्, सुखशान्ति प्राप्त होस् भनेर कामना गरिन्छ । त्यसैले परिवारका सबै सदस्य एकैस्थानमा भेला भएर सामूहिक पूजा गर्छन् । म्ह: पूजाको दिन बौद्ध नेवारले बुद्ध, धर्म र संघ, कुलदेवता तथा इष्टदेवताको पूजा गर्ने गर्छन् । हिन्दु नेवारले भने बलिराजाको पूजा । संस्कृतिविद् मदनसेन बज्राचार्य भन्छन्, ‘यी दुवै पूजाको मूल आशय एउटै छ र त्यो हो, त्याग तथा दानशीलताको भावना । मानिसको आफ्नो जीवन सबै प्राणीको हित र उद्धारका लागि तल्लीन हुन सकोस् भनेर स्मरण गर्ने काम हुन्छ र यो पनि प्रत्येक वर्ष नयाँवर्षको दिन अझ सान्दर्भिक हुन्छ ।’

पूजाका क्रममा मण्डल बनाइन्छ । त्यसमा खेलुइतास् बालिन्छ । हाम्रो जीवन पञ्चस्कन्ध र पञ्चतत्वले बनेको हुन्छ । मानिसको जीवन मृत्युपछि पृथ्वीमैविलिन हुन्छ । यो वास्तवमा शून्यतामा विलिन हुनु हो । मानिसको जीवन वास्तवमै शून्यताजस्तै हो । यही भाव मण्डल र खेलुइतास्ले दिइरहेको हुन्छ । खेलुइतास् भनेको लामो बत्ती हो । अरू बत्तीभन्दा यो लामै हुन्छ, ठ्याक्कै भन्दा हाम्रो अनुहारको लम्बाइ बराबर । अनुहारले कोही पनि मानिसको वास्तविक परिचयको प्रतिनिधित्व गरिरहेको हुन्छ ।

यसलाई बालेपछि यो खरानीमा परिणत हुन्छ । बज्राचार्य भन्छन्, ‘यसलाई बाल्नुको पहिलो अर्थ हामीले पनि चारैतर्फ प्रकाश छर्न सकौँ भन्ने हो । दोस्रो, हाम्रो शरीर पनि एकदिन यस्तै खराब हुनेछ भनेर बोध गराउनु पनि हो । खासमा आफूभित्रको लोभ, मोह, तृष्णा, लालसा आदिलाई त्यागेर सबै प्राणीको उद्धार गर्न सकौँ भनेर नै प्रतीकात्मक रूपले म्ह: पूजा गरिन्छ ।’ म्ह: पूजाको क्रममा प्रयोग हुने मखमली फूल र ओखर त्याग भावनाका लागि प्रेरणा मानिन्छ ।

ओखर कहिलै पनि कुहिँदैन । त्यसैले यो स्वास्थलाभ होस् भनेर गरिने कामना हो । फूल, माछा र फलफूलको मिश्रण शक्तिको प्रतीक हो । माछालाई प्रज्ञाको प्रतीक मानिन्छ । यस्तै फूललाई करूणा । पूजामा सानो पानीको भाँडो पनि प्रयोग हुन्छ । यो यमुनाको प्रतीक हो । कमलको फूलको आठ भागले आठ दिशा तथा अष्टाङ्गिक मार्गको प्रतिनिधित्व गर्छ । सुकुन्दामा गणेश, नाग, कलश, दीप हुन्छन् । गणेश मङ्गल, नाग काल, कलश लक्ष्मी, दीप प्रकाशको प्रतीक मानिन्छ । यो समाचार कान्तिपुर दैनिकमा प्रकाशित रहेको छ ।