रविता महत/

मानिस सामाजिक प्राणी हो । मानिस समाजभित्रै आफूलाई समर्पित गर्छ । जब उमेर वित्दै जान्छ ,उसको सबैभन्दा प्रिय आफ्नै परिवार हुन्छ । तर विडम्बना ! जतिबेला परिवारको साथ र सहारा चाहिने हो त्यही समयमा एक्लो हुँदा कस्तो होला ? समय र परिवेशले एक्लो बन्न बाध्यभएका जेष्ठ नागरिकको मन भुलाउने साधन अहिले रेडियो र पौराणिक भजन श्लोक भएका छन् ।
दोलखा गौरीशङ्कर गाउँपालिका वडा नं ८ खारे निवासी अनन्त वहादुर कुँवर ८७ वर्ष हुनुभयो । उहाँका श्रीमति २ छोरी,२ छोरा ८ जना नाति नातिनी छन् । तर उहाँ एक्लै बसेको २० वर्ष वित्यो । “उमेर ढल्कदै गएपनि काठमाण्डौँ बस्न मन लागेन, बरु एक्लै बस्यो आनन्द छ” । जेष्ठ नागरिक कुँवरको भनाइ छ । शहरमा भ्यालखाना जसरी बस्नु पर्ने भएकै कारण अनन्त बहादुरलाई गाउँ नै प्यारो लाग्छ । उहाँ पुराना दिन सम्झदै भन्नुहुन्छ,“पहिले बाउआमाको सहयोगको लागि विहे गर्ने चलन थियो । बाआमालाई साथी छाडेर परदेश जान्थे । अहिले त विहेको कुरो छिन्न नपाई काठमाण्डौंमा कोठा खोज्न थाल्छन ।”
दोलखाको खारे स्थायी ठेगाना भएका जेष्ठ नागरिक कुँवर २२ महिना र भाइ १३ दिनको हुँदा आमाको निधन भएको थियो । धाईआमाहरुको संरक्षणबाट हुर्केका ५ भाइ मध्यका काइँदा भाइ कुँवरको बाल्यकाल खारे मामाघरमा सुखद वातारणमा वित्यो । कुँवरको पूख्र्र्याैली घर भीमेश्वर नगरपालिका घोक्सिला हो । कँुवर बालक हुँदा नै आमाको निधन भएका कारण मामाघरको संरक्षणमा हुर्काइ,बढाई अनि पढाइ पनि उतै भयो ।
तिक्ष्ण क्षमता भएका कँुवरले गाउँघरमा नै गुरुबाट जीवन उपयोगी शिक्षा प्राप्त गर्नुभयो । २५ वर्षको उमेरमा नेपाली सेनामा जागिर शुरु गर्नुभएपछि जागिरमै एसएलसी पनि पूरा गर्नुभयो । सेनाको जागिर बीचमै छाडेर गाउँ फर्केका कुँवर फेरि गाउँघरतिरै जीवन व्यतित गर्न लाग्नुभयो । विस्तारै समयले गति बढायो । बुढ्यौलिले छुँदै गयो । छोराछोरी कमाउने भए । काठमाण्डौँतिर बसोबासको व्यवस्था गरे । तर बृद्ध कुँवरलाई काठमाण्डौँ बस्ने मोह लागेन । अहिले विभिन्न श्लोकहरु गाउने, काँचो धागोबाट जनै बनाउने काम गरेर दिन बिताउने गर्नुहुन्छ । अहिले जेष्ठ नागरिक कुँवरको साथी रेडियो अनि आफूले जानेका पुराना श्लोक,कहानी,कहावत नै बनेका छन् ।
दोलखा कालिञ्चोक गाउँपालिका लापिलाङकी ७९ वर्षीय राम रेखा भण्डारीले १५ वर्षको उमेरमा विवाह गर्नुभयो । १९ वर्षको उमेरमा श्रीमानको मृत्यु भयो । पुर्खाको धर्म धान्न बाल विधवा भएपनि श्रीमानकै जन्मथलोमा बसेर ७९ वर्ष गुजार्नुभयो । दिन उमेरमा त खेतीपाती,बस्तुभाउ,इष्टमित्र भन्दै जीवन चल्दै गयो । जीवन खुसले होइन निक्कै दुख र कष्ट अनि असुरक्षाको महशुस गर्दै वित्यो । ६ दिदिबहिनी, २ दाजुभाईको साथमा हुर्कनुभएकी रामरेखा भण्डारीले जीवनको अधिकाशं काल एक्लो बनेर विताउनुभयो । “बाल्यकालमा सिकेका विभिन्न धर्मशास्त्रका श्लोक गाएर मन भुलाउने गरेको छु । कतिले त एक्लै बौलाइ पनि भन्छन् अनि पनि गाउँन छाड्दिन । श्लोक गाउँदा पुराना व्यथाहरु विर्सने र आत्मामा शान्ती मिल्छ । मेरो त साथी नै रेडियो अनि आफूले जानेको भजन श्लोक छ -उहाँले भन्नुभयो ।

दोलखा जिल्ला तामाकेशी गाउँपालिका वडा नं २ झुले निवासी ८५ वर्षीय प्रेम वहादुर कार्कीको भोगाइ पनि कम छैन । उहाँको १२÷१५ जनाको परिवार छ । दिन उमेरमा राजनीति र समाजसेवामा सक्रिय कार्की अहिले एक्लो जीवन व्यतित गरिरहनु भएको छ । कार्कीकी श्रीमतिको निधनपछि कार्कीलाई एक्लोपनले सताएको थियो ।
अहिले त भएका सबै सन्तानहरु कोही काठमाण्डौं,कोही अमेरिका अनि देशपरदेश भएपछि मन विरक्तिएको छ । सन्तानको सहयोगमा पटक पटक अमेरिका पुग्नुभएका कार्कीलाई कतैपनि रमाइलो लाग्दैन । अमेरिका गएपनि काठमाण्डौ भएपनि मेरो जन्म गाउँ झुलेजस्तो प्यारो कतै छैन् । सन्तान वरिपरी राखेर बस्न पाए भोक पनि लाग्दैनथ्यो । समयले यो के बनायो ?” कार्कीले भावविव्हल हुँदै पीडा व्यक्त गर्नुभयो । “समय र परिस्थितिले सन्तान टाढा बनायो । कतै बसेपनि मन शान्ति हुुुुुुुँदैन । छोराछोरी काठमाण्डौँ बस्न आग्रह गर्छन तर जता बसेपनि सबै सन्तान छैनन् ।” उहाँले गुनासो गर्नुृभयो ।
“मनका पीडा भुलाउन पुराना बाउबाजेले सिकाएका शास्त्रका भजन श्लोक गुनगुनाउँछु । रेडियो सुन्छु । मनका पीडा कागजमा कविताका रुपमा कोर्छु, यही मेरो एक्लोपनको साथी हो” कार्कीले भन्नुुुुुभयो ।

दोलखा बैत्यश्वरकी ईश्वरी कुमारी भण्डारीको पनि अबस्था उस्तै छ । ९ सन्तानकी आमा भण्डारीको पनि एक्लोपन भुलाउने साधन पुराना श्लोक नै हुन् । ५ भाइ छोरामध्ये २ छोराको निधने विछिप्त बन्नुभएकी बृद्ध भण्डारी पीडा गुनेर गीत,श्लोक बनाएर गाउँनुुहुन्छ । रुँदै गाउँदै गर्दा पीडा पनि कम हुन्छ ।
“सन्तान त कति हुन कति, को कता पुगे । सबैको व्यवहार आआफ्नै छ । छोरीहरु घरघर गए । कोही छोरा आफूभन्दा अगाडि स्वर्गको बाटो रोजे । कोही पेसा व्यवसाय गर्न कता पुगे । म एक्ली बुढी पीडा भुुुुुुुुल्याउन भजन कथ्छुुुुु, श्लोक गाउँछु, जीवनका पीडा जोडेर गीत गाउँदै बाँचेकी छु ”–भण्डारीले दिनचर्या सुनाउनुभयो ।

कालिञ्चोक गाउँपालिकाका ठग प्रसाद खतिवडाको पनि एक्लोपनको पीडा कम छैन । लामो समयदेखि एक्लै बस्दै आउनुभएका खतिवडालाई पनि छोराछोरीले संगै बस्न आग्रह नगरेका होइनन् । उनीहरु पेसा व्यवसाय गर्न गाउँ बाहिर छन् तर ठग प्रसादलाई जान मन लागेन । जीवन साथीको अल्पायूमै निधन भयो । अहिले शास्त्रीय भजन कृतनमा ध्यान मग्न भएर जीवनलाई खुसी र सुखी राखेको उहाले बताउनुभयो ।

दोलखा कालिञ्चोक ७ झमार्सीका ९३ वर्षीय जेष्ठ नागरिक लाल बहादुर राउत को जीवन त्यस्तै थियो । दाजु भाइ दिदी बहिनी सबै संयुक्त परिवारमा रहदा १२÷१५ जनाको परिवार हुन्थ्यो । विहेपछि परिवार छुट्टियो । छोराछोरी भए । जिम्मेवारी थपियो । कहिले परदेश त कहिले खेती किसानी गर्दै छोराछोरी हुर्काउने बढाउने काम सकियो । सबै आपनै मेलो गर्ने भए । विहेवारी भयो । छोराछोरी टाढिँदै गए । विभिन्न रोगका कारण जीवनसाथीको मृत्यु भयो ।
सामाजिक काममा रुचि राख्ने राउत भजन र श्लोक गाउँन निक्कै सिपालु हुनुहुन्थ्यो । समाजका सबैले रुचाउँथे । सबैको हाइहाइ थियो । सामाजिक घुलमिल,सबैको प्रिय पात्र राउत आजभोलि लामो समय भयो, एक्लो जीवन विताइरहनु भएको छ ।
९३ वर्षको उमेरमा पनि आपनो सरसरफाई,खानपान,जीवन गुजाराको व्यवस्थापन आफै गर्नुपर्छ । राज्यले दिएको सामाजिक सुरक्षाभत्ता निक्कै सहयोगी भएको छ । त्यही भत्ताको भरमा जीवन चलेको बताउनु हुन्छ जेष्ठ नागरिक राउत ।
साथमा एउटा लौरो छ । एक्लै दिक्क लाग्दा दिनभर गाउँटोल डुलेर दिन वित्छ । रात काट्न निक्कै कठिन हुन्छ । आफूले दिन उमेरमा सिकेका भजन,श्लोक गाएर समय व्यतित हुन्छ । ठूलो स्वरले श्लोक गाउँदा पनि अरुले रिस गर्छन । तैपनि मन भुलाउन तीनै श्लोक सहारा बनेका छन् ।
रेडियो शैलुङ दोलखाले प्रत्येक साता जेष्ठ नागरिकसंग गर्ने गरेको कुराकानीको आधारलाई मान्ने हो भनेपनि लगभग सत प्रतिशत जेष्ठनागरिकले एक्लोपनको महशुस गर्ने गरेका छन् । उनीहरुले गाउँ टोल बस्तीमा जेष्ठ नागरिक आरोग्य केन्द्र भए उस्तै उमेरकासंग पीडा साट्न सहज हुने बताएका छन् ।
आजको पुस्तामा जेष्ठनागरिकको समस्या समाधान गने समयको समेत अभाव देखिन थालेको छ । एकल परिवारको सङ्ख्या बढ्दै जानुुुले जेष्ठजनप्रति गने व्यवहारिक ज्ञानको समेत अभाव छ । जेष्ठ नागरिकहरुको एक्लो बसाइ चुुुुुुुुुुुुनौति बन्ने देखिन्छ ।
दोलखाका अधिकाशं जेष्ठ नागरिकहरुको एक्लोपनको कारण सन्तानहरु देश परदेश पुग्नु,श्रीमान् वा श्रीमतिको निधन हुनु, पारीवारिक रुपमा मन नमिल्नु,पुराना पुस्ता र नयाँ पुस्ता बीच प्रविधिको प्रयोगको तालमेल नमिल्नु,जन्मदरमा कमी आउनु,वैवाहिक तरिकामा फेरवदल हुनु,सम्बन्ध विच्छेद,शहरीकरण,विश्वव्यापीकरण नै जेष्ठ नागरिकका एक्लोपनका मुख्य कारण हुन् ।
जेष्ठ नागरिकमा देखिएको एक्लोपनको कारणले नसासम्बन्धी रोग, पक्षघात, स्मरणशक्तिमा ह्रास, कुण्ठा, चिन्ता, आत्महत्याको चाहना, शारीरिक अस्वस्थताजस्ता समस्या देखिने स्वास्थ्यकर्मीको भनाइ छ । तसर्थसमयमानै जेष्ठनागरिको एक्लोपनको व्यवस्थापन नगर्ने हो भने भोलिको दिन निक्कै चुनौति देखिन्छ ।