रविता महत / नेपालमा राजनीतिक रुपमा आमूल परिवर्तन भयो । बहुदलीय प्रजातन्त्रको पुनरस्थापना पछिका समयलाई हेर्ने हो भने महिलाको आर्थिक उन्नतिमा सकारात्मक परिवर्तनहरु प्रसस्त छन् । मुलुकमा भएको राजनीतिक तथा सामाजिक परिवर्तनसँगै आर्थिक रूपमा आत्मनिर्भर महिलाको संख्या पनि दिनप्रतिदिन बढ्दै गएको छ ।
राजनीतिक रुपमा परिवर्तन भएसंगै महिलामा शिक्षा,स्वास्थ्य र रोजगारीका अवसरमा समेत बृद्धि भयो । शिक्षाको विकाससंगै महिलाहरु घरायसीकाम मात्र नभएर घर बाहिरको काम,राजनीति,सामाजिक क्षेत्र, कार्यालयीय काम र पेसा व्यवसायका काममा सक्रिय हुन थाले । पेसागत रुपमा महिलाहरुमा सक्षमतासंगै गरिरहँदा परम्परागत रुपमा परिवारप्रति निर्वाह गर्नुपर्ने भूमिका पनि संगसंगै निर्वाह गर्दै आएका छन् । एकातिर पेसा र संगै पारीवारिक भूमिका पनि निभाउनु पर्दा दोहोरो जिम्मेवारीको मारमा परेका छन् नेपाली महिलाहरु ।
अहिले महिलाले सबै तह र क्षेत्रमा क्षमता प्रर्दशन गरिरहेका छन् तर घर व्यवहारमा पूरा गर्नुपर्ने भूमिकामा परिवर्तन नआउँदा दोहोरो मारमा परेको अनुभूति सबै कामकाजी महिलामा छ ।

तामाकोशी गाउँपालिका निवासी ३३ वर्षीय शारदा महतको भोगाई एउटा प्रतिनिधि पात्रको रुपमा हेर्न सकिन्छ । विगत १३ वर्षदेखि तामाकोशी गाउँपालिकामा अस्थायी करार कर्मचारी (सामाजिक परिचालकको रुपमा प्रवेश गरेर हाल न्यायिक सहजकर्ताको) भूमिकामा काम गर्दै आउनु भएको छ । जागिर खाँदै गर्दा उहाँ अविवाहित हुनुहुन्थ्यो । जागिर खान निक्कै सहज थियो । उहाँको ८ वर्ष अगाडि विवाह भयो । विवाहपछि अगाडिको जस्तो सहज त भएन । उसै त सामाजिक परिचालकको जागिर । गाउँटोल बस्ती दौडधुप गर्नुपर्ने,साँझ विहान जतिवेलै समूदायको काममा जुट्न बुहारीको भूमिका निर्वाह गरेर निक्कै सकस भयो ।
पछिल्लो ५ वर्षदेखि महत न्यायिक सहजकर्ताको रुपमा काम गरिरहनु भएको छ । अझै सन्तान जन्मिए पछिको जागिरे जीवन कहाली लाग्दो भएको अनुभव उहाँसंग छ ।
राज्यले प्रदान गरेको ९८ दिनको सुत्केरी विदा पछि बच्चा च्यापेर कार्यालय पुग्नुभयो । बच्चा अहिले १८ महिना भयो । सानो बच्चासंगै च्यापेर कार्यालय जाँदा असहज महशुुुुुुस हुन्छ । “प्रत्यक्ष रुपमा त कार्यालय प्रमुख वा सहकर्मीले केही त भन्नुभएको छैन तर आफूलाई भने फरक महशुस हुन्छ”–महतले भन्नुभयो ।
विहान वच्चा उठ्नुभन्दा अगाडि नै घरको धन्दा छिन्नु,सरसफाइ गर्नु,दिनको लागि खाजा तयार गर्नु अनि दैनिक जाँदा आउँदा ३ घण्टा हिडेर कार्यालय पुग्नु पर्छ । पारीवारिक जिम्मेवारी र दायित्व त एकातर्फ छँदैछ,दोहोरो जिम्मेवारीले कार्यदक्षतामा ह्रास आउने हो कि भन्ने प्रश्न मनमा आईरहन्छ । उहाँ भन्नुहुन्छ, “परिवारले जागिर छाडेरै घरमा बस्न त दवाव दिदैन तर पनि सन्तानको जिम्मेवारी महिलाकै काधँमा हुने रहेछ”।
मध्यम वर्गीय परिवारको जेठो सन्तानको रुपमा जन्मेकी महत आफ्ना जागिरे बुबाको जीवन शैली र घरव्यवहारमै आमाको शालीन र कुशल व्यवहारबाट परिचित महत जीवनमा संघर्ष सामान्य हो भन्नुहुन्छ ।
आफूसँग जागीर हुँदा र नहुँदाको बीचको फरक अनुभव र अनुभूतिले संघर्षकै बीचमा पनि महिलाहरुले केही न केही गर्नुपर्छ भन्ने उहाँको सुझाव छ । सन्तान जन्माउनु, आमा बन्न पाउनु महिलाका लागि ठूलो सौभाग्य हो । यो सौभाग्यलाई जति कठिन अवरोध भएपनि पन्छाएर जान पाउँदा गर्व लागेको उहाँको भनाइ छ ।

??????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????????

दोलखा भीमेश्वर नगरपालिका सोक्ला गाउँकी शान्ती तमाङको पनि उही अनि उस्तै कथा छ । उहाँ सिलाई व्यवसाय गर्नु हुन्छ । महिनामा आम्दानी पनि राम्रै छ । अरु व्यवसायको तुलनामा सिलाईबाट रित्तो हात बस्नु पनि पर्दैन । विहान ४ बजेदेखि बेलुका १० बजेसम्म काम गर्दा पनि ग्राहको माग पुरा गर्न नसकेको तमाङ बताउनुहुन्छ । कार्यालयीय कामको निश्चित समय हुन्छ । काम र आरामको समय सीमा हुन्छ । हामीजस्ता व्यवसायी महिलालाई त विरामी पर्दा पनि आराम गर्ने फूर्सद हुँदैन –व्यवसायी तमाङले गुनासो गर्नुभयो ।
तमाङलाई कामको बोझ र भ्याइनभ्याइ मात्र कहाँ हो र ? ११ वर्ष मूनिका २ छोरीको सम्पूर्ण जिम्मेवारी पनि उहाँकै काँधमा छ । “एक मिनेटको पनि महत्व छ, घडी हेरी हेरी काम गर्छु एक हातले कपडामा टिप्ने काम गर्दै विहानको नास्ता,खाना,सरसफाइ,दिउँसोको खाजा व्यवस्थापन गरेर समयमा नानीहरुलाई विद्यालय पठाउँछु । सजिलो त कहाँ छ र ?” तमाङले भन्नुभयो ।
विवाह गर्नुभन्दा पहिला व्यवसाय गर्न निक्कै सजिलो थियो । विवाह अनि अझ सन्तान जन्मिएपछि भने व्यवसाय गर्न निक्कै चुनौति भएको बताउने तमाङलाई धेरै पढ्न नसकेको कारण आफूले दुःख भोग्नु परेको हो कि भन्ने लाग्छ ।

यता पढे लेखेकी बैँककी जागिरे,हेर्दा निक्कै खुसी अनि सुखी जस्तो देखिने,सुकिली विनिता तामाङको कथा पनि शान्तिको भन्दा अझ चर्को छ । चटक्क बनेर आफ्नो कार्यालय जान तयार भएकी ३३ वर्षीय तामाङलाई दोहोरो जिम्मेवारीले थचक्क थिचेको छ । भीमेश्वर नगरपालिका चरिघ्याङकी तामाङ विहान कतिवेर निद्राले छाड्छ, एकनिद्रामै उठेर घरको सबै काम भ्याउने गर्नुहुन्छ । श्रीमान् कामको शिलशिलामा बाहिर भएकाले सबै पारीवारिक जिम्मेवारी तमाङकै काँधमा छ । ठुली छोरी मात्र हुँदा अलि सहज थियो । जब सानी छोरीको जन्मभयो झन जिम्मेवारी थपियो । ठूली छोरीको गृहकार्य,सरसफाई,खाजा व्यवस्थापन,झोला मिलाउने देखि समयमा विद्यालय पठाउनु त छँदैछ । सानीको स्याहार अझै जटिल ।

यतिमात्र कहाँ हो र ? निजी बैंकको काम समयमै पुग्ने र बेलुका अबेरसम्म बस्नुपर्ने बाध्यात्मक अबस्था छ । एउटी महिलाले आमा,बुहारी,छोरी‚श्रीमती सबै सबै भूमिका कुशल रुपमा निर्वाह गर्नै पर्छ । कतिपय कुरा नगरेर पार नपाइने रहेछ – तमाङले अनुभव सुनाउनु भयो ।
आफूले काम गर्ने बैंक र सहकर्मीहरु सहयोगी भावना भएकै कारण पनि आफूलाई कठिन परिस्थितिमा जुध्ने प्रेरणा मिलेको उहाँको भनाई छ । समयको व्यवस्थापन गरेर काम गर्दा, जति धेरै कामपनि सहजताका साथ गर्न सकिने उहाँको अनुभव छ ।

कानुनी रुपमा महिलाका अधिकार पर्याप्त छन् । अझ नेपालको संविधान २०७२ ले सबै नागरिकलाई समान अधिकारको प्रत्याभूत गरेको छ तर पनि हाम्रो सामाजिक संरचना र परम्परागत सोँचमा भने अझै कमी आउन सकेको छैन् । जतिजुकै कार्यालयमा महत्वपूर्ण जिम्मेवारी भएका महिला किन नहुन घरधन्दा, छोराछोरीको स्याहार सुसार र पारिवारीक काम महिलाको मात्र हो भन्ने सोच प्राय सबैमा देखिन्छ । मानवअधिकारवादी हुन या राजनीतिककर्मी अनि सामाजिक अभियन्ता सिद्धान्तमा एकथरी रटान गरेको मात्र देखिन्छ । सिद्धान्त व्यवहारिक रुपमा कार्यान्वयनको खाँचो छ । यसका लागि घरायसी कार्य बाँडफाँडको संस्कृति विकास गर्नु जरुरी देखिन्छ ।