विनिता शिवाकोटी,
३ कात्तिक असोज ।
भीमेश्वर ८ का गंगाधर रेग्मी अहिले ८४ वर्ष हुनुभयो । उहाँलाई ८० वर्षदेखिका दशैंको सम्झना छ । पहिला र अहिलेको दशैंमा आकाश र पातालबीचको अन्तर लाग्छ उहाँलाई । वि।स। २०७२ सालको विनासकारी भुकम्पले परम्परागत घर भत्किए पछि गरिएको पुननिर्माणले सबै घर सिमेन्टले पोतिए । सिमेन्टसंगै हाम्रो मौलिकता र संस्कृति पनि छोपिए अनि मेटिए ।” उहाँको गुनासो छ ।
गाउँभरीका दाजुभाइ जम्मा भएर कमेरो लिन जान्थ्यौ । कमेरो लिन जाने रे भनेपछि गाउँभरी हल्ला खल्ला हुन्थ्यो । जोस र उत्साह नै अर्कै । “कमेरो ल्याउँदा दुःख त हुन्थ्यो नै । कति साथी त कमेरोले पुरेर दुखःद घटना भयो पनि । जति नै दुःख भए पनि रातो माटो तथा कमेरो लगाएका घरका वास्नाले दशै आएजस्तो लाग्थ्यो तर अहिले सुख भए पनि दशैं जस्तो लाग्दैन ।” जेष्ठजन रेग्मीको भनाइ छ ।
गाउँभरी बाबियो उठाउन हिडिन्थ्यो । । “पिङको लठारो बाट्दा कम्ती रमाइलो हुँदैनथ्यो । टिकाको दिन टिका र जमराले पीङमा पूजा गरेर धर्ती छाड्नु पर्छ भन्ने भनाइ थियो । अहिले त पीङ हाल्ने जाँगर नै छैन युवामा । उफर र मोबाइलले हाम्रो संस्कृति सखाप पा¥यो ।”, उहाँ भन्नुहुन्छ ।

उहाँ उ बेलाको दशैंलाई यसरी सम्झनुहुन्छ,“हाम्रो पालामा पेटभरी खान समस्या नै थियो । रोजेर र त कहाँ पाउनु र ? मीठो खाने र राम्रो लाउने दशै हो भनिन्थ्यो । राम्रो त के लाउनु र एउटा दौरा त्यो पनि खाँडीको बल्लबल्ल । दश ठाउँमा टालेर वर्षदिन कटाउनु पथ्र्यो । तै पनि दशैं भन्दा नै मन फुरुङ्ग हुन्थ्यो । असार नसकिँदै दशै आउने दिन गन्न लाग्थ्यौं । वर्षभरी भात खान पाइँदैनथ्यो । मासु र भात खाने दिन सम्झदा मुखभरी पानी रसाउँथ्यो । दशै निक्कै रमाइलो हुन्थ्यो । कमेरो रातो माटो घरमा ल्याएपछि दशैं आएको जस्तो लाग्थ्यो । सोरश्राद्ध सकिएपछि कमेरो ल्याउने चलन थियो । दिनभर लाग्थ्यो । कोही त उतै मर्थे । घरमा रातोमाटो कमेरोको चटारो हुन्थ्यो । झ्याल ढोकामा मकैको खोया पोलेर कालो दल्ने गथ्र्यौ ।
दोलखा बोचका ८४ वर्षीय जेष्ठ नागरिक गंगाधर रेग्मी पुराना दिन स्मरण गर्नुहुन्छ,—“दर्शै आएपछि भात खान पाइन्छ भन्ने खुशी लाग्थ्यो । कहिले दशैं आउला र भात खाउँला । भात खान कि त मलामी जानुपथ्र्यो कि त दशैं नै आउनुपथ्र्यो । विचार लान पनि चामल हुँदैनथ्यो । मकैको च्याख्ला लान्थ्यौ ।
धानका लागि जिलुवेसी र बाह«विसे पुग्नु पथ्र्यो । दशैं आउला र भात खाउँला भन्थ्यौ । मासु पनि दशैं नै कुर्नुपथ्र्यो । गोठभरी बोका बाख्रा भएपनि खाने चलन थिएन । वर्षको एक पटक दर्शैमा मात्र मासु खाने चलन थियो । अहिले कुकुर र कुखुराले भात खाँदैनन् । हामीलाई कस्तो चीज थियो ।
५ साल तिरको कुरा होला । जेष्ठनागरिक रेग्मी सम्झनुहुन्छ,“अब मासु खान नसकिने भयो–बाले भन्नुभयो । एक झक मासुलाई २ रुपैया प¥यो ।” अहिलेको करिब ९ किलो जति मासु थियो होला ।
दशैंमा घुँडासम्म आउने खाँडीको दौरा दिन्थे । अहिलेको जस्तो झिलिक्क परेको हुँदैनथ्यो । वर्ष भरी त्यसैले कटाउनु पथ्र्यो । फेरफार हुँदैनथ्यो । नुवाइ धूवाइ गर्दा आमाको फरियाको टालो बेरेर बस्नुपथ्र्यो । कपडा फेरफारको चलन थिएन । दशै आउँदा दौराको केही भाग मात्र बाँकी रहन्थ्यो ।
दशैको समय जस्तो लाग्छ । करिब १० वर्ष थिएँ होला । गाउँबाट च्यामा विहे लाने भएँ । आफूलाई जन्त जान चौपट्टै रहर लाग्यो । दौरा छ,सुरुवाल छैन् । आमाको कुम फाटेको चोलो ध्वाँसीप्वालमा धुसारेको रहेछ । बाउला काम लाग्ने नै रहेछन् । त्यही आमाको पुरानो चोलोको बाहुला काटेर सुरुवाल बनाएर लगाएँ अनि जन्त गएँ । सुरुवाल खुट्टामा छिराएँ । डोरीले बाँघेर सुरुवाल बनाएँ । जाँङ नभएको सुरुवालले काम चलाएँ । जन्त गएँ । आमा वितेको एक वर्ष भएको थियो । त्यो दिन सम्झदा आँसु आउँछ । रेग्मीले दुख सुनाउनुभयो ।
दशैमा टिका लगाएर पैसा दिने चलन थिएन । नयाँ ज्वाईँ भए ५ पैसा दिने चलन थियो । छोरालाई दक्षिणा दिने चलन थिएन । नोट त थाहा नै थिएन । निधारभरी रातो अक्षता लगाएर गाउँभरी घुम्थ्यौं । गाउँभरी डुलेर बाबियो काटेर लिङ्गे पीङ हाल्थ्यौं ।
दशैंसंगै उहाँ पुराना दिनको थप स्मरण यसरी गनुहुन्छ,“उमेर १२÷१३ वर्ष हुँदो हो । विहान देखि बेलुकासम्म नल काटेँ । ज्याला ८ पैसा थियो । मैले राम्रो र धेरै काम गरेँ भनेर १० पैसा दिएका थिए । त्यो ठूलो रकम थियो । सत्र विस पैसाले विवाह सकियो । पञ्चेवाजा,गर गहना,जहानैलाई लुगा भतेर सबै ३ सय ४० मा सकियो । त्यही पैसा जुटाउन पनि कति गारो ।

हाम्रो पालमा स्कुल थिएनन् । गाउँघर गोठमा अरुले पढेको देखेर सुनेर प्रयास गरे । सुन्दा सुन्दै कण्ठ भयो । दिनमा ५० औं श्लोक कण्ठ गर्थे । अहिले महाभारत र रामायणका सबै श्लोक कण्ठ छ ।
उमेर ८४ भयो खाना ४ चोटी खाजा भात टन्नै खानसक्छु। अझै १ घण्टाको बाटौ कसिलो भारी बोकेर हिड्न सक्छु । उमेरको जस्तो मज्जाले निद्रा आउँछ । बेलुका ९ बजेसम्म सुुतिसक्छु। विहान ३ं३० मा नै उठ्छु । ध्यान जप साधना गर्छुु विहान दुुध बेच्न जान्छु । दिनभर घाँस काट्न र अरु काममा व्यस्त हुुन्छु ।
५ पटक भोटमा नुन लिन गएँ । तातोपानी कटेपनि जसले छोएको खाएपनि हुन्थ्यो । फर्कदा तातोपानीमा नुहाएर जनै फेरेर चोखिएर आउँथ्यौ ।
मलाइ चिन्ता हाम्रो लोकसंस्कृति जोगाउन सकिएन । यही चिन्ता छ । विदेशी संस्कृतिको नक्कल धेरै भयो । हाम्रो संस्कृति वेचियो । आजका पुस्ताले संस्कृति चिनेनन् । जोगाएनन् । छोरा नाति सबै विदेश गभए । मलामी पनि नहुने भए । हाम्रो बाको पालमा घरदेखि घाटसम्म मलामीको लर्केा हुुन्थ्यो । अहिले हाम्रो मरण कस्तो होला यही चिन्ता छ ।
आधुनिकता र प्रविधिको बढ्दो प्रयोग र विकाससँगै दशैँ, तिहारलगायत चाडपर्वको मौलिकता घट्दै गएको छ । दशैंलगायतका चाडपर्व सुरु हुनु अगाडि रातो माटो, कमेराले घर आँगन लितपोत गरेर रङ्गाउने र लिङ्गेपिङ हाल्ने, चलन हराउँदै जाँदा चाडपर्व खानपान र आधुनिकताको रमाइलोमा मात्रै सीमित हुँदै गएकोमा जेष्ठजनको चिन्ता छ ।