विनिता शिवाकोटी
मलाई तीजका बाल्यकालका सम्झना आज पनि स्मरणमा आइरहन्छन् । जताततै हरियाली मौसम,आँगनका डिलहरुमा अलिअलि लेउ लाग्दै गरेको,चपलीभरी मकै भाँचेर चाँङ लगाएको,वर्षातपछि केही आकाश खुलेको अनि राता साडी लगाएका चेलिवेटी घर माइती ओहोर दोहोरको रौनकले तीजको स्मरण गराउँछ ,
मेरो स्मरण पछिका तीज भन्ने वित्तिकै दर खाने र तीजको दिन आमा,दिदीवहिनीहरु जम्मा भएर नाच्ने समय भन्ने मनमा आइरहन्छ ।

दर शब्दले मलाइ अहिले पनि मेरी मुमाले पित्तले गहिरो कसौडीमा पकाएको नरम, गुलियो अनि मगमगी घीउको वास्ना आउने चाम्रे अनि आलु र स्थानीय बोडीका दाना मिसाइएको बिरौले तरकारी र आलु काँक्रोको अचारको सम्झना आउँछ ।
राति मुमाले हामी सबै छोराछोरी उठाएर निद्रामा नै खाएको चाम्रे,दही र तरकारीको सम्झना असाध्यै ताजा भएर आउँछ । त्यो बेलाको चाम्रेको स्वाद आज जति सिप लगाएर पकाउँदा पनि पाउन सकिएको छैन् ।
सबैको घरमा घडी पनि हुदैनथ्यो । हाम्रो घरमा मुमा उठेपछि माथ्लोघर अनि तल्लो घर,वल्लोपल्लो घर सबैलाई उठाउनुहुन्थ्यो । कति त विहान उज्यालो छिर्छ भनेर ध्वाँसीप्वालमा बुझो लगाएर पनि खान्थे रे भनेर पनि गाउँघरतिर भन्ने गर्थे । सबै उमेरका बालबालिका पनि दर खान खुव रहर गर्थे । कहिलेकाँही भाइ बहिनी राती उठ्न सकेनन भने भोलिपल्ट उठेर रिसाउँथे पनि । कति निद्रैमा खाएको थाहा नपाएर पनि रोएको कुरा सम्झेर अहिले आनन्दित हुन्छु ।
“दर खाने दिनमा राति उठेर घरमा केही नभएपनि पार्वतीलाई सम्झेर ३ अँजुली पानी भएपनि खानुपर्छ रे बाबै हो ।”स्वर्गीय बुढी फूपू हजुरआमाले भनेको स्मरणमा आउँछ । यद्यपि आजभोलि रातमा भने खाने चलन कम भइसकेको छ ।
विस्तारै विद्यालय पढ्ने भएपछि तीजहरु अझ रमाइला हुन लागे । तीज पर्वको अवसरमा नाच्ने,गाउने र नाटक देखाउने कार्यक्रम हुन्थे । हाम्रो घर नजिकै शिवाकोटीहरुका कुल देवता मानिने कालिनागको मन्दिर छ । त्यो बेला पुरानो मन्दिर थियो । त्यही मन्दिरको आँगनमा हामी तीज गीतमा नाच्ने,गाउँने र नाटक देखाउने कार्यक्रममा सहभागी हुन्थ्यौ । छोरीलाई सानै उमेरमा विवाह गरेपछि पाएको दुख,पढ्न नपठाएको,सासुले दिएको यातना जस्ता विषयमा गीत र नाटकका विषय बन्थे । हामी घरमा आमाहरुसंगका फरिया मागेर लगाएर अभिनय गथ्र्यौ । गीत गाउँथ्यौ अनि नाच्थ्यौ ।
त्यो समयमा अहिलेको जस्तो साउण्ड सिस्टमहरु थिएनन् । म जन्मेको ठाउँ सुनखानी पहिलेदेखि नै कला संस्कृतिमा धनी गीत गाउने,मादल बजाउने काम प्राय सबैले गर्थे । विहानदेखि बेलुकासम्म व्रतालु आमा र हजुरआमा उमेरका बढो जोशका साथ नाच्थे । “तीजको व्रतका दिन नाच्यो भने सुनका खुट्टा हुन्छ रे ।” भन्दै नाच्नुहुन्थ्यो ।
तीजको दिनलाई सबै जान्छन माइत
आपनो माइती मुग्लानपारी छैन साइत
त्यो बेलाका गीत सबैसंग बसेर गाउन सुन्न सकिने किसिमका हुन्थे । गीत सुनेर माइत आएका थुप्रै फूपू,दिदीहरु धरधरी रुन्थे । पीडा भुलाउँथे । नन्द, अमाजू, देवरानी, जेठानी, सासूले हेपेका, गाली गरेका, खान नदिएका,सौता ल्याएका,पेटभरी खान नपाएका विरहले भरिएका गीत गाउँथे । साँझ शिव पार्वतीका कथा समेटिएका गीत र श्लोकहरु गाउँथे ।
बेलुका घरमा फर्केपछि मुमाहरु केही खानुहुन्न्थ्यो । अहिलेजस्तो फलफूलको चलन थिएन । काँक्रो,नास्पाती,केरा जेजस्तो छ त्यो पनि खान दिँदैनथे । विहान अगस्तीको पूजा गरेर मात्र खाने चलन थियो । भोलिपल्ट विहानको खाना हामी सानै हुँदा बुबाले पकाउनुहुन्थो ।
त्यो बेलाका विवाहित आमा दिदीबहिनीले अहिलेको जस्तो नयाँ नयाँ साडी किनेर लगाउँदैनथे । मलाई मुमाहरुले भनेअनुसार र थाहापाएसम्म विवाहको साडी तीजमा लगाउनु पर्छ भन्ने थियो । सबैले आफ्नो स्तर अनुसार विहेका साडी र आफूसंग भएका गरगहना लगाउने चलन थियो ।
चतुर्थीको राति गाउँमा गलत काम गरे विगो (कसुर) नलाग्ने भन्ने भनाइ थियो । बारीमा भएका काँक्रा चोर्ने,घरघरको ढोकामा सिस्नो झुण्ड्याइदिने,दैलोमा गोबर राखेर उट्पट्याङ काम गर्थे । पञ्चमी विहानै धारामा गएर नुहाउने र पूजा लगाउने चलन थियो । यसरी तीजका दिनहरु समाप्त हुन्थे ।
आजभोलि तीजका संस्कारमा समयअनुसार परिवर्तन आएको छ । आज मेरी आमा र हजुरआमाको समयको जस्तो कठिन पनि छैन् । घाँसै काटेर तीज मनाउनुपर्ने दिदी बहिनीहरुपनि समयमिलाएर रमाउन सिक्न लाग्नु भएको । शहरमा मात्रै नभएर गाउँटोल बस्तीसम्म आधुनिक तीजको प्रभाव पर्दै गएको छ । आजको तीजको बारेमा सबै जानकार र परिचित छौ । हामी संस्कार र संस्कृतिप्रति सबै सचेत छौ र गर्व पनि गर्छाै । हाम्रो गौरवमय संस्कृतिको मौलिकता बचाइराख्न सबै लाग्न पनि जरुरी देखिन्छ ।
तीजको सबैसबैमा हार्दिक शुभकामना !